مقدمه
در نظامهای حقوقی مدرن، داوری بهعنوان روش جایگزین حل اختلاف (ADR) نهتنها کارآمدی بیشتری نسبت به دادرسی رسمی دادگاهها دارد، بلکه انعطافپذیری بالاتری را نیز در تشریفات رسیدگی فراهم میکند. بااینحال، این انعطاف نباید به قیمت تضعیف اصول بنیادین دادرسی منصفانه تمام شود. در این مقاله با نگاهی تحلیلی به مفهوم و جایگاه تشریفات دادرسی در فرآیند داوری، سعی میشود تعادل ظریف میان "استقلال داور" و "الزامات عدالت آیینی" بررسی گردد.
1. مفهوم تشریفات دادرسی در داوری: از قالب رسمی تا ساختار منطقی
تشریفات دادرسی در معنای عام به مجموعه قواعد و ترتیباتی اطلاق میشود که بهمنظور تضمین دادرسی عادلانه برای طرفین اختلاف طراحی شدهاند. در داوری، برخلاف دادرسی رسمی، الزام به رعایت تمام تشریفات آیین دادرسی مدنی وجود ندارد، اما اصول کلیدی چون حق دفاع، تقارن اطلاعاتی و فرصت کافی برای اظهارنظر باید رعایت شوند.
در بسیاری از مقررات داوری، از جمله قانون داوری تجاری بینالمللی ایران، به داور اختیار داده شده که تشریفات دادرسی را با توافق طرفین تنظیم کند؛ اما در صورت نبود توافق، خود او موظف است چارچوبی "مناسب" و "منصفانه" برای رسیدگی تعریف نماید.
2. حدود آزادی داور در تنظیم تشریفات: استقلال در برابر استانداردهای دادرسی عادلانه
گرچه داور برخلاف قاضی دولتی، تابع آیین دادرسی مدنی نیست، اما آزادی مطلق نیز ندارد. در واقع، استقلال داور باید در چارچوب احترام به حداقل استانداردهای دادرسی منصفانه تفسیر شود. مطابق ماده 18 قانون داوری تجاری بینالمللی ایران، طرفین باید "فرصت مساوی" برای ارائه دلایل و دفاعیات خود داشته باشند؛ اصل بنیادینی که در اغلب نظامهای حقوقی جهان نیز مشترک است.
در صورت نقض این اصول، رأی داور میتواند در مراجع صلاحیتدار باطل اعلام شود؛ چه در مرحله شناسایی و اجرای رأی در دادگاههای داخلی، چه در مرحله اعتراض رسمی.
3. ابلاغ و تشکیل جلسات رسیدگی: تشریفات یا تضمین اطلاعرسانی
یکی از ابعاد مهم تشریفات دادرسی در داوری، نحوه ابلاغ و تشکیل جلسات رسیدگی است. در رویههای داوری، ارسال صحیح اخطاریهها به طرفین از الزامات اساسی محسوب میشود. استفاده از ابزارهای نوین ارتباطی (مانند ایمیل یا سامانههای آنلاین داوری) میتواند در راستای تسهیل تشریفات مؤثر باشد؛ اما باید اطمینان حاصل شود که ابلاغ بهدرستی و در زمان مناسب انجام شده است.
تشکیل جلسه رسیدگی نیز، هرچند الزام قانونی ندارد، اما در موارد پیچیده یا اختلافات مربوط به شهود و کارشناسی، میتواند ابزاری مهم برای تضمین حق دفاع طرفین باشد.
4. دلایل ابطال رأی داور به سبب نقض تشریفات
یکی از مهمترین مبانی ابطال رأی داوری، نقض تشریفات اساسی دادرسی است. مصادیق آن در نظام حقوقی ایران و اسناد بینالمللی متعدد است:
- عدم رعایت حق دفاع یکی از طرفین
- رسیدگی خارج از حدود اختیارات موضوع توافق داوری
- عدم رعایت مقررات شکلی مورد توافق طرفین
- بیاطلاعی یکی از طرفین از روند دادرسی یا رأی صادره
- ترکیب نادرست هیئت داوری یا تعارض منافع داور
همچنین در داوریهای بینالمللی، اگر تشریفات دادرسی مغایر با نظم عمومی کشور محل اجرای رأی باشد، دادگاه میتواند از شناسایی یا اجرای رأی خودداری کند.
5. جایگاه تشریفات در داوری داخلی و بینالمللی: مقایسه تطبیقی
در داوری داخلی، بهویژه تحت قانون آیین دادرسی مدنی ایران، داور الزامی به رعایت دقیق تشریفات قضایی ندارد و نوعاً با انعطاف بیشتری عمل میکند. در مقابل، در داوریهای بینالمللی ( خصوصاً تحت قواعد مراکزی چون ICC، LCIA یا UNCITRAL ) مجموعهای از ضوابط فرآیندی نسبتاً منسجم و استاندارد اعمال میشود که ضمن حفظ انعطاف، چارچوبی منصفانه و شفاف برای طرفین فراهم میسازد.
این تفاوت ماهوی ایجاب میکند که در تنظیم قرارداد داوری، طرفین به روشنی بر چارچوب تشریفات و قواعد حاکم بر آن توافق نمایند، تا از تفسیرهای موسع یا محدودکننده توسط داور یا مراجع قضایی جلوگیری شود.
6. صدور رأی داوری: تشریفات شکلی یا تضمین اعتبار ماهوی
مرحله صدور رأی داوری، نقطه اوج فرآیند رسیدگی است و از نظر حقوقی، بیشترین حساسیت را دارد. در این مرحله، رعایت برخی تشریفات شکلی ضروری است، از جمله:
- صدور رأی بهصورت کتبی و امضای داوران
- تصریح به تاریخ و محل صدور رأی
- مستندسازی دلایل داور برای تصمیمگیری (در موارد ضروری یا توافقی)
- ارسال رأی به طرفین بهنحو اطمینانبخش
در نظامهای پیشرفته داوری، جزئیات فوق بهمنزله تضمین "اعتبار ماهوی رأی" تلقی میشوند؛ زیرا در صورت عدم رعایت آنها، اعتبار اجرایی رأی داوری ممکن است در معرض تهدید قرار گیرد.
7. امکان سادهسازی تشریفات با حفظ استانداردهای دادرسی منصفانه
پرسش اساسی این است که آیا میتوان تشریفات داوری را بهگونهای سادهسازی کرد که ضمن حفظ سرعت و انعطاف، از اصول اساسی دادرسی عادلانه نیز عدول نشود؟ پاسخ مثبت است؛ به شرط آنکه داور:
- تعادل اطلاعاتی و زمانی میان طرفین را حفظ کند.
- فرصت کافی برای دفاع توسط طرفین را تضمین نماید.
- دلایل تصمیم خود را مستدل و قابل ارزیابی ارائه کند.
- با بیطرفی کامل، امکان رسیدگی را برای هر دو طرف فراهم آورد.
این اصول میتوانند بدون پیچیدهسازی روند داوری، مشروعیت حقوقی و قابلیت اجرای رأی را تضمین کنند.
8. پیشنهاداتی برای داوران و تنظیمکنندگان قرارداد داوری
با توجه به آسیبپذیری رأی داوری در برابر ایرادات شکلی، رعایت نکات زیر توصیه میشود:
1- تعیین دقیق تشریفات مورد نظر طرفین در متن توافق داوری.
2- استفاده از قواعد داوری مؤسسات معتبر برای ایجاد چارچوب استاندارد.
3- پیشبینی سازوکار اطلاعرسانی، ابلاغ و جلسات رسیدگی.
4- ثبت کامل مراحل رسیدگی و مستند کردن تصمیمات شکلی.
5- رعایت اصول انصاف و فرصت برابر برای اظهارنظر.
همچنین در موارد خاص، اخذ نظر حقوقدان مشاور برای تنظیم رویه دادرسی از پیش، میتواند از بروز اختلافات شکلی در آینده جلوگیری کند.
نتیجهگیری
فرآیند داوری، اگرچه از قیود تشریفاتی نظام قضایی رسمی آزادتر است، اما نمیتواند اصول بنیادین دادرسی منصفانه را نادیده بگیرد. داور باید میان کارآیی رسیدگی و تضمین حقوق اصحاب دعوا توازن برقرار کند. رعایت تشریفات اساسی، نه به معنای کندی یا پیچیدگی، بلکه تضمینی است برای مشروعیت رأی، قابلیت اجرا و اعتبار فرآیند داوری. هر قدر داور در این مسیر آگاهانهتر و ساختارمندتر عمل کند، امنیت حقوقی طرفین و مقبولیت رأی صادره بیشتر خواهد بود.
سیده عالیه سادات احمدی
سیده عالیه سادات احمدی
13 آذر 1404