مقدمه
در جهان معاصر، «حق خلوت» به‌عنوان یکی از مظاهر حریم خصوصی، دیگر منحصر به فضاهای فیزیکی نیست؛ بلکه ابعاد جدیدی مانند خلوت ذهنی، بصری و صوتی یافته است. خلوت صوتی اشاره به حق افراد برای برخورداری از سکوت یا کنترل بر صداهای محیط اطراف دارد. نقض این حق، خصوصاً در اماکن عمومی از طریق سر و صدای ناخواسته (مانند پخش بلند موسیقی، استفاده از بلندگو یا مکالمات پرصدای دیگران)، می‌تواند آرامش روانی شهروندان را برهم بزند.
با اینکه در حقوق ایران قانون خاصی برای «حق خلوت صوتی» وجود ندارد، این نوشتار تلاش می‌کند با تحلیل مبانی فقهی و قانونی موجود، از امکان شناسایی این حق دفاع کند و راهکارهایی برای تقنین آن ارائه دهد.
مبانی حقوقی و قانونی حق خلوت صوتی در ایران
1. قانون مجازات اسلامی
ماده 618 قانون مجازات اسلامی (بخش تعزیرات) بیان می‌دارد:
«هرکس با هیاهو و جنجال یا حرکات غیرمتعارف، موجب اخلال نظم و آسایش و آرامش عمومی گردد، به حبس یا شلاق محکوم می‌شود.»
اگرچه این ماده به‌طور صریح از حق خلوت صوتی یاد نمی‌کند، اما قابلیت تفسیر موسّع دارد و می‌توان مصادیق آلودگی صوتی را مشمول آن دانست؛ به‌ویژه زمانی که موجب اخلال در آسایش عمومی شود.
2. منشور حقوق شهروندی
ماده 113 منشور حقوق شهروندی به صراحت می‌گوید:
«هر شهروند حق بهره‌مندی از محیط زیست سالم، پاک و عاری از انواع آلودگی، از جمله آلودگی هوا، آب و آلودگی‌های ناشی از امواج و تشعشعات مضر و آگاهی از میزان و تبعات آلاینده‌های محیط زیست را دارد. دستگاه‌های اجرایی برای کاهش آلاینده‌های زیست‌محیطی به‌ویژه در شهرهای بزرگ تدابیر لازم را اتخاذ می‌کنند.»
با اینکه این منشور الزام‌آور نیست، اما نشانگر نگاه جدید حقوقی نسبت به ابعاد کیفی زندگی شهری از جمله آرامش شنیداری است.
3. آیین‌نامه اجرایی نحوه جلوگیری از آلودگی صوتی
این آیین‌نامه ضمن شناسایی آلودگی صوتی به‌عنوان یک پدیده مضر، به شهرداری‌ها و سایر مراجع ذی‌ربط اجازه می‌دهد با منابع آلاینده برخورد کنند. اما تعاریف کلی و ابزار اجرایی محدود، موجب شده اجرای آن در عمل ناکارآمد باشد.
مبانی فقهی حق خلوت صوتی
در فقه امامیه، اگرچه از «حق خلوت صوتی» به‌عنوان اصطلاح یاد نشده، اما چندین قاعده و اصل فقهی، بنیان حمایتی این حق را تشکیل می‌دهند:
1. قاعده لاضرر
قاعده مشهور «لا ضرر و لا ضرار فی الاسلام» (حر عاملی، 1409 ق، ج1، ص285) ناظر بر منع هرگونه ضرر غیرمشروع به دیگران است. اگر پخش صدا یا ایجاد سر و صدای زیاد موجب آسیب روانی یا محرومیت افراد از آرامش شود، می‌تواند مصداق ضرر تلقی شود.
2. حرمت ایذاء مؤمن
در روایات متعدد آمده که «من آذى مؤمناً فقد بارز الله بالمحاربة». تولید صداهایی که موجب سلب آسایش دیگران می‌شود، از منظر اخلاقی و فقهی نیز ایذا محسوب شده و مشمول نهی شرعی است.
3. قاعده سلطنت
قاعده «الناس مسلطون على أموالهم و أنفسهم» (نجفی، جواهر الکلام) بیانگر حق سلطه انسان بر دارایی و حریم خود است. اگر حریم شنوایی فرد بخشی از «نفس» او تلقی شود، تعرض به آن ممنوع خواهد بود.
تحلیل و چالش‌های حقوقی
با وجود اصول و قواعد فقهی و قوانین پراکنده‌ای که به شکل غیرمستقیم از حق خلوت صوتی حمایت می‌کنند، خلأ قانونی و عدم تعریف دقیق این حق باعث شده افراد نتوانند در برابر نقض آن شکایت مؤثری داشته باشند. همچنین، تفاوت در ادراک مزاحمت صوتی (آنچه برای فردی آزاردهنده است، ممکن است برای دیگری طبیعی باشد.) اجرای قانون را پیچیده می‌سازد.
نتیجه‌گیری
حق خلوت صوتی اگرچه از اصطلاحات نوین در حقوق عمومی و شهروندی است، اما دارای ریشه‌های روشن در فقه امامیه و حقوق ایران است. با توجه به تحولات زندگی شهری، نیاز به تقنین شفاف و قاطع در این حوزه احساس می‌شود. این حق باید به رسمیت شناخته شود تا شهروندان بتوانند از آرامش، تمرکز و امنیت روانی در فضاهای عمومی برخوردار باشند. شناسایی این حق می‌تواند گامی مهم در ارتقای کیفیت زندگی شهری باشد.
فرشته مهریار
فرشته مهریار
12 آبان 1404