مقدمه
در نظام حقوق خانواده ایران با هدف حمایت از حقوق زنان، در قوانین و مقررات، موضوعاتی وضع شده که از جمله مهم‌ترین آن‌ها، نفقه و اجرت‌المثل ایام زوجیت است.
این دو نهاد، ضمن اینکه از بعد قانونی تعریف شده‌اند، در عرف جامعه نیز جایگاه ویژه‌ای دارند. درک صحیح این مفاهیم و تمایز آن‌ها، برای عموم مردم به‌ویژه کسانی که در معرض اختلافات خانوادگی قرار دارند، اهمیت ویژه‌ای دارد.
در این مقاله به تعریف قانونی و عرفی نفقه و اجرت‌المثل پرداخته، تفاوت‌های آن‌ها را بررسی می‌کنیم و در پایان، جمع‌بندی مختصری از مباحث ارائه‌شده خواهیم داشت.
تعریف قانونی و عرفی نفقه
طبق ماده 1106 قانون مدنی ایران، در عقد دائم، نفقه زن به عهده شوهر است. همچنین در ماده 1107 همین قانون، نفقه تعریف شده‌است؛ نفقه عبارت است از: همه نیازهای متعارف و متناسب با وضعیت زن از قبیل مسکن، لباس، غذا، اثاث منزل، هزینه‌های درمانی و بهداشتی و خادم در صورت عادت یا نیاز به‌واسطه نقصان یا مرض.
در عرف جامعه ایران، نفقه به تأمین هزینه‌های روزمره زندگی زن توسط شوهر گفته می‌شود؛ مانند تهیه مسکن مناسب، خرید پوشاک، پرداخت هزینه‌های درمان، خوراک و رفاه نسبی زندگی و مردم عموماً نفقه را به‌عنوان «هزینه زندگی زن» می‌شناسند.
بر این اساس، نفقه شامل تمام مایحتاج لازم برای اداره زندگی متناسب با شأن زن و شرایط عرفی اوست و تأمین آن در عقد دائم وظیفه مرد است.
تعریف قانونی و عرفی اجرت‌المثل ایام زوجیت
اجرت‌المثل ایام زوجیت براساس قانون اصلاح مقررات مربوط به طلاق مصوب سال 1371 تعریف شده است. مطابق این قانون، چنانچه زنی در طول زندگی زناشویی کارهایی انجام دهد که قانوناً بر عهده او نیست، مانند نظافت منزل، آشپزی، نگهداری از فرزندان و از این قبیل و انجام این اقدامات به دستور شوهر و بدون قصد تبرع باشد، زن مستحق دریافت اجرت‌المثل می‌باشد. بنابراین، شروط اصلی دریافت اجرت‌المثلعبارتند از: اولاً؛ عدم قصد تبرع زوجه به این معنی که زن نخواسته باشد این خدمات را رایگان انجام دهد و ثانیاً؛ دستور یا رضایت شوهر در انجام کار وجود داشته باشد.
در عرف جامعه، اجرت‌المثل به معنای حق‌الزحمه‌ای است که زن بابت زحماتی که در خانه‌ی شوهر کشیده و کارهایی که عرفاً وظیفه او نبوده، طلب می‌کند. به بیان ساده‌تر، مردم اجرت‌المثل را «دستمزد زحمات زن در خانه شوهر» می‌دانند.
بررسی تفاوت‌های نفقه و اجرت‌المثل
در این قسمت از مقاله به بررسی تفاوت‌های دو نهاد حقوقی نفقه و اجرت‌المثل از دیدگاههای مختلفی نظیر ماهیت، شرایط استحقاق، نحوه اثبات و مصادیق هریک می‌پردازیم:
1- ماهیت
نفقه، تعهدی مستمر و جاری در طول زندگی مشترک است که ناشی از عقد نکاح بوده و بدون نیاز به انجام کار خاصی از سوی زن، بر عهده شوهر قرار می‌گیرد.
اجرت‌المثل، حقی مستقل از نهاد ازدواج است که بابت کارهای انجام‌شده از سوی زن که قانوناً به عهده او نبوده، ولی به رضایت و یا دستور شوهر انجام داده‌است، ایجاد می‌شود.
از نگاه دکترین حقوقی و رویه قضایی، هدف از پیش‌بینی نفقه، حفظ کرامت زن و تأمین حداقل‌های معیشت او توسط شوهر است؛ در مقابل، اجرت‌المثل پاسخی به نگرانی‌های ناشی از بی‌مزد ماندن خدمات زن در خانه‌ی شوهر است؛ به‌خصوص زمانی که زندگی مشترک به دلایلی همچون طلاق یا فوت پایان می‌یابد.
2- شرایط استحقاق
زن از زمان آغاز زندگی مشترک، بدون نیاز به مطالبه، مستحق نفقه است؛ حتی در برخی موارد، زن پس از طلاق همچنان مستحق دریافت نفقه خواهد بود. به‌عنوان مثال، اگر زن در هنگام طلاق باردار بوده است، تا زمان وضع حمل حق نفقه خواهد داشت یا اگر طلاق رجعی باشد، در زمان عده (حدود سه ماه) نفقه به زن تعلق می‌گیرد.
البته لازم به ذکر است اگر در دوران زندگی مشترک زن بدون مانع شرعی از ادای وظایف زوجیت امتناع کند، مستحق دریافت نفقه نخواهد بود.
زن در هر زمان اعم از اینکه حین زندگی مشترک باشد یا در زمان طلاق و یا فوت شوهر و هنگام خاتمه زندگی مشترک، درصورتی‌که به دستور و یا رضایت شوهر، خدمات اضافی و خاصی خارج از حدود مسئولیت‌های قانونی خود انجام داده باشد، می‌تواند اجرت‌المثل ایام زوجیت را مطالبه کند.
3- نحوه اثبات
نفقه نیاز به مقدمه خاصی برای اثبات ندارد؛ صرف اثبات زوجیت کافی است و اگر شوهر ادعا دارد که نفقه به زن تعلق نمی‌گیرد، باید ناشزه بودن زن (یعنی عدم انجام تکالیف قانونی زوجیت توسط زن) را اثبات کند. اما برای اثبات استحقاق اجرت‌المثل، زن باید به کمک ابزارهای حقوقی و قانونی ثابت کند کارهایی انجام داده که تکلیف شرعی و قانونی او نبوده، به دستور شوهر یا با رضایت او انجام شده و قصد تبرع نداشته است.
در رویه محاکم خانواده، کارشناسان رسمی دادگستری معمولاً براساس مدت زندگی مشترک، میزان کارهایی که زن انجام داده، شرایط اقتصادی خانواده و عرف محل سکونت زوجین، میزان اجرت‌المثل را تعیین می‌کنند. از سوی دیگر، اگر در دادگاه ادعا شود که این کارها صرفاً از سر محبت یا بدون درخواست شوهر انجام شده است، ممکن است دادگاه مطالبه اجرت‌المثل توسط زوجه را نپذیرد.
4- موضوع و مصداق
موضوع نفقه، هزینه‌های ضروری و متعارف زندگی برای رفاه نسبی زن در جامعه است، از قبیل مسکن، پوشاک، خوراک، اثاث منزل و هزینه‌های درمانی و بهداشتی و خادم در صورت عادت یا نیاز به‌واسطه نقصان یا مرض.
موضوع اجرت‌المثل، هزینه اجرت کارهای فیزیکی یا خدماتی است که زن در خانه شوهر انجام داده است. برای مثال، زنی که چندین سال در خانه شوهر زندگی کرده، فرزندان را بزرگ کرده، امور خانه‌داری، آشپزی، نظافت و حتی مراقبت از والدین شوهر را انجام داده باشد، مستحق دریافت اجرت‌المثل خواهد بود.
نتیجه‌گیری
با بررسی دقیق نفقه و اجرت‌المثل ایام زوجیت، به این نتیجه می‌رسیم که این دو نهاد حقوقی با وجود اشتراک در هدف کلی حمایت از حقوق مالی زن، ماهیت و آثار متفاوتی دارند.
نفقه به‌عنوان یک تعهد دائمی و جاری از سوی شوهر نسبت‌به زن، برای تأمین معاش او در طول زندگی مشترک وضع شده است. اجرت‌المثل اما نهاد جبرانی برای خدمات بدون مزد زن در محیط خانواده است که با حصول شرایطی در زندگی مشترک، امکان مطالبه آن فراهم می‌شود.
آگاهی از این حقوق، به‌ویژه برای زنان، بسیار اهمیت دارد تا در شرایط نامطلوب و برای مطالبه حقوق مالی خود، بتوانند با استفاده از منابع قانونی و مشروع، از حقوق خود دفاع کنند. از سوی دیگر، مردان نیز باید بدانند که تعهدات مالی آن‌ها تنها به پرداخت مهریه محدود نمی‌شود، بلکه مکلف به تأمین رفاه و آسایش و همچنین، جبران زحمات همسرشان خواهند بود. در نهایت، شناخت صحیح و کاربردی این مفاهیم می‌تواند به تحکیم روابط خانوادگی بر پایه انصاف، احترام و مسئولیت‌پذیری کمک شایانی نماید.
فریبا اقبالی
فریبا اقبالی
28 مهر 1404