مقدمه        

با توسعه روابط تجاری بین‌المللی و گسترش داوری به‌عنوان ابزار اصلی حل‌وفصل اختلافات تجاری، اهمیت انتخاب قانون حاکم بر قراردادها بیش از پیش مورد توجه قرار گرفته است. یکی از روش‌هایی که اخیراً توجه داوران، طرفین قرارداد و پژوهشگران حقوقی را به خود جلب کرده، روش جرح و تعدیل قوانین است. در این روش، طرفین نه‌تنها یک نظام حقوقی خاص را انتخاب نمی‌کنند، بلکه با گزینش گزینشی قواعد حقوقی و اعمال تغییراتی بر آن‌ها، نظام حقوقی ترکیبی جدیدی را برای اداره قرارداد خود خلق می‌کنند. این روش، علی‌رغم مزایای متعدد، با چالش‌هایی نظیر ابهام در تفسیر، تضاد با قواعد آمره و مشکلات اجرای رأی همراه است.

مقاله حاضر با هدف بررسی جامع ابعاد نظری و کاربردی این روش، به تحلیل ساختار آن، مزایا در بستر داوری، چالش‌های ناشی از آن و راهکارهای تقنینی و اجرایی برای استفاده مطلوب از آن می‌پردازد. در پایان، نمونه‌هایی از کاربرد این روش در داوری‌های بین‌المللی و داخلی نیز ارائه خواهد شد.

1. مفهوم‌شناسی و جایگاه نظری

1.1- تعریف جرح و تعدیل قوانین: جرح و تعدیل قوانین، عبارت است از: فرآیندی که طی آن، طرفین یک قرارداد یا دعوای داوری، برخی از قواعد حقوقی را از یک یا چند نظام حقوقی انتخاب نموده و آن‌ها را به‌صورت گزینشی و با اعمال تغییراتی به‌کار می‌گیرند. این روش، به‌نوعی، بهره‌گیری هدفمند از اصل آزادی قراردادی است.

1.2- تفاوت با انتخاب کامل قانون: در روش سنتی، طرفین کل نظام حقوقی یک کشور را بر قرارداد خود حاکم می‌دانند، اما در روش جرح و تعدیل، قواعد خاصی از نظام‌های مختلف با هم ترکیب شده و قانون جدیدی در سطح قراردادی ایجاد می‌شود.

1.3- جایگاه در حقوق تطبیقی: در نظام‌های حقوقی کامن‌لا، با توجه به انعطاف‌پذیری اصول قراردادها، استفاده از این روش آسان‌تر است. در حقوق فرانسه، گرایش به پذیرش قواعد محدودتر وجود دارد. در حقوق ایران نیز با تکیه بر ماده 10 قانون مدنی، می‌توان این روش را تحت اصل آزادی قراردادها توجیه کرد.

2. مزایای روش جرح و تعدیل در داوری

اهم مزایای روش جرح و تعدیل در داوری موارد ذیل خواهد بود:

2.1- انعطاف‌پذیری حقوقی: امکان تطبیق قواعد حقوقی با واقعیت‌های خاص تجاری یا فرهنگی طرفین، یکی از مهم‌ترین مزایای این روش است. به‌ویژه در قراردادهای بین‌المللی که طرفین از نظام‌های حقوقی مختلف هستند، این روش کمک می‌کند تا نقاط اشتراک حفظ و اختلافات کاهش یابد.

2.2- ارتقای عدالت قراردادی: طرفین می‌توانند قواعدی که منصفانه نمی‌دانند را حذف و قواعد مناسب‌تری را جایگزین کنند. این امر سبب تحقق عدالت قراردادی و تقویت رضایت طرفین می‌شود.

2.3- سهولت در اجرای داوری: در مواردی که طرفین پیشاپیش قواعد خاص را تعیین کرده‌اند، داوران می‌توانند با سرعت بیشتری رأی صادر کنند؛ زیرا در چنین شرایطی از اختلاف‌نظر درباره قانون حاکم اجتناب می‌شود.

2.4- کاهش اصطکاک فرهنگی و حقوقی: در داوری‌های بین‌المللی، یکی از عوامل اصلی تعارض، تفاوت نظام‌های حقوقی و فرهنگی طرفین است. روش جرح و تعدیل می‌تواند با ترکیب عناصر مشترک، زمینه تفاهم و همکاری بیشتر را فراهم آورد.

3. چالش‌ها و مخاطرات استفاده از روش جرح و تعدیل

علاوه‌بر مزایای یادشده، این روش دارای چالش‌هایی همچون موارد ذیل است:

3.1- عدم قطعیت حقوقی: استفاده از قواعد ترکیبی می‌تواند سبب عدم پیش‌بینی‌پذیری نتایج داوری شود. این عدم قطعیت ممکن است امنیت حقوقی طرفین را تضعیف کند.

3.2- تعارض با قواعد آمره: در بسیاری از کشورها، قواعد آمره‌ای وجود دارد که نمی‌توان برخلاف آن‌ها توافق کرد. تلفیق قوانین ممکن است منجر به نقض این قواعد شود.

3.3- دشواری در تفسیر و اجرای قوانین ترکیبی: داوران ممکن است در تفسیر قواعد تعدیل‌شده دچار تردید شوند، به‌ویژه اگر این قواعد از نظام‌های حقوقی ناسازگار با یکدیگر اقتباس شده باشند.

3.4- عدم شناسایی رأی داوری: در برخی کشورها، اگر رأی داوری برخلاف نظم عمومی یا قوانین آمره صادر شود، دادگاه از اجرای آن خودداری خواهد کرد.

3.5- بار اضافی برای داوران: تحلیل هم‌زمان چندین نظام حقوقی و تلفیق آن‌ها، مستلزم تسلط علمی بالایی از سوی داوران است که همیشه فراهم نیست.

4. نمونه‌های کاربردی و بررسی‌های تطبیقی

4.1- نمونه فرضی: شرکتی ایرانی و شرکتی ژاپنی توافق کرده‌اند که قانون حاکم بر قرارداد فروش تجهیزات صنعتی، مجموعه‌ای از مقررات قانون تجارت ایران و قانون مدنی ژاپن باشد، با این تعدیل که ضمانت اجرای نقض قرارداد مطابق قواعد بیع بین‌المللی (CISG) تنظیم شود. در جریان داوری، اختلاف در تفسیر بند مربوط‌به جبران خسارت، سبب پیچیدگی در رسیدگی شده است.

4.2- نمونه واقعی: در داوری ICC بین شرکت فرانسوی و شرکت هندی، طرفین توافق کردند که قواعد قرارداد تابع قانون انگلیس باشد، اما در خصوص تعهدات تأمین قطعات یدکی، از مفاد قانون مدنی فرانسه استفاده شود. در فرآیند داوری، اعمال قواعد ترکیبی نیازمند تفسیر دقیق و ملاحظه هم‌زمان دو نظام متفاوت شد.

5. راهکارهای پیشنهادی برای بهینه‌سازی روش جرح و تعدیل در داوری

موارد و راهکارهایی جهت بهینه‌سازی روش جرح و تعدیل در داوری همچون موارد ذیل ارائه می‌گردد:

5.1- تدوین دقیق قرارداد: طرفین باید به‌صورت دقیق مشخص کنند کدام قواعد از چه نظامی انتخاب شده‌اند و نحوه اعمال آن‌ها چگونه است.

5.2- بهره‌گیری از مشاوران حقوق تطبیقی: استفاده از مشاوران حقوقی آشنا با هر دو نظام حقوقی مورد استفاده، می‌تواند پیچیدگی‌ها را کاهش دهد.

5.3- آموزش داوران: ضروری است داوران با حقوق تطبیقی و روش تحلیل قوانین ترکیبی آشنا باشند.

5.4- تهیه راهنماها و دستورالعمل‌ها: سازمان‌های داوری می‌توانند دستورالعمل‌هایی در خصوص نحوه استفاده از روش جرح و تعدیل منتشر کنند.

5.5- تعامل با دادگاه‌ها: پیش‌بینی سازوکارهایی جهت تطبیق رأی داوری با نظام حقوقی محل اجرا، می‌تواند احتمال شناسایی رأی را افزایش دهد.

نتیجه‌گیری     

روش جرح و تعدیل قوانین به‌عنوان یکی از نوآوری‌های حقوقی در حوزه داوری، این امکان را به طرفین می‌دهد تا نظام حقوقی مناسب‌تری برای حل‌وفصل اختلافات خود ایجاد کنند. با وجود چالش‌های فنی و حقوقی متعدد، این روش در صورت تدوین صحیح و با بهره‌گیری از دانش تخصصی، می‌تواند ابزاری مؤثر برای ارتقای کارآیی داوری باشد. توسعه آموزش، تقنین هوشمندانه و تدوین رویه‌های استاندارد، گام‌های اساسی برای بهره‌برداری مؤثر از این روش در نظام داوری ملی و بین‌المللی خواهد بود.

منابع 

1. Redfern and Hunter on International Arbitration

2. Born, G. B. International Commercial Arbitration

3.اصول UNIDROIT در قراردادهای تجاری بین‌المللی

4. مقالات علمی منتشرشده در نشریات حقوقی داخلی و بین‌المللی

5. قوانین نمونه داوری (UNCITRAL، ICC Rules، LCIA Rules)

6.قانون داوری تجاری بین‌المللی ایران

عاطفه قاسمی