مقدمه

علم حقوق به‌عنوان نظامی از قواعد رفتاری و هنجاری، ارتباط تنگاتنگی با زبان‌ها دارد. یکی از مصادیق بارز این رابطه، قراردادها هستند که بر پایه اراده طرفین و در قالب زبان منعقد می‌شوند. اما آنچه قرارداد را مؤثر و کارآمد می‌سازد، نه صرفاً توافق اولیه، بلکه قابلیت تفسیر و فهم آن در مواجهه با اختلافات است. در این میان، علم هرمنوتیک به‌عنوان دانش تفسیر متون، نقش اساسی در تحلیل، فهم و تفسیر قراردادها ایفا می‌کند. در این مقاله، تلاش بر این است که جایگاه علم هرمنوتیک در حقوق قراردادها مورد بررسی قرار گرفته، چگونگی اثرگذاری آن بر فهم صحیح اراده طرفین و تفسیر عادلانه قراردادها تبیین شود. 

1- مفهوم و سیر تحول هرمنوتیک

هرمنوتیک به‌معنای تفسیر و فهم متون، ابتدا در تفسیر متون دینی مورد استفاده قرار می‌گرفت و رفته‌رفته به حوزه‌های فلسفه، ادبیات و علوم انسانی توسعه یافت. فیلسوفانی مانند فریدریش شلایرماخر و هانس گئورگ گادامر، هرمنوتیک را به فرآیندی دوطرفه میان متن و مفسر تعریف کردند که در آن پیش‌فرض‌ها و بافت فرهنگی اهمیت می‌یابد. گادامر در کتاب خود "حقیقت و روش" نشان می‌دهد که فهم یک متن همواره تحت تأثیر "افق‌های معنایی" پیشین مفسر است.

2- جایگاه هرمنوتیک در حقوق و قراردادها

حقوق به‌ویژه در قالب متون نوشتاری مانند قوانین و قراردادها، به تفسیر نیازمند است. هر متنی که از زبان انسانی ساخته شده، این قابلیت را دارد که مبهم بوده و چند معنا از آن برداشت شود. قراردادها به‌دلیل اهمیت اقتصادی و حقوقی خود، باید به‌گونه‌ای تفسیر شوند که اراده واقعی طرفین را منعکس کنند و امنیت حقوقی را تضمین نمایند. علم هرمنوتیک با ارائه چارچوب‌های نظری، امکان درک عمیق‌تر و جامع‌تر این متون را فراهم می‌آورد.

3- هرمنوتیک و نظریه تفسیر قراردادها

در تفسیر قرارداد دو دیدگاه اصلی وجود دارد:

تفسیر عینی (Objective Interpretation): بر ظاهر الفاظ و معنای متعارف آن‌ها تأکید دارد و می‌کوشد از قصد ذهنی طرفین مستقل باشد. این دیدگاه در نظام‌های کامن‌لا رایج است.

تفسیر ذهنی (Subjective Interpretation): هدف آن کشف قصد واقعی و مشترک طرفین است، حتی اگر با الفاظ مطابقت کامل نداشته باشد. در حقوق مدنی و فقه اسلامی، تأکید بیشتری بر این رویکرد وجود دارد.

هرمنوتیک به‌عنوان نظریه فهم، بستر مناسبی برای تحقق این نوع تفسیر ذهنی فراهم می‌کند؛ زیرا به مفسر کمک می‌کند از ظواهر عبور کرده و به نیت و شرایط تاریخی طرفین دست یابد.

4- اصول هرمنوتیکی مهم در تفسیر قراردادها

پیش‌فهم (Pre-understanding): مفسر هیچگاه بدون پیش‌فرض وارد فرآیند فهم نمی‌شود و شناخت این پیش‌فرض‌ها برای تفسیر دقیق ضروری است.

افق معنایی (Horizon): گادامر بر تعامل افق معنایی مفسر و متن تأکید دارد؛ در قراردادها نیز باید افق‌های ذهنی و فرهنگی طرفین را لحاظ کرد.

سنت و زمینه تاریخی: قراردادها در بستر سنت‌های حقوقی و فرهنگی مشخصی شکل می‌گیرند که تفسیر بدون توجه به این زمینه ناقص خواهد بود.

بازی زبانی (Language Game): به تعبیر ویتگنشتاین، زبان قراردادی یک بازی خاص با قواعد خود است که باید به آن توجه شود.

5- کاربردهای عملی هرمنوتیک در قراردادها

هرمنوتیک به قضات، داوران، وکلا و حقوقدانان کمک می‌کند تا موارد زیر را بهتر تحلیل کنند:

 الف: ابهامات زبانی و اصطلاحات تخصصی قرارداد را با توجه به کاربرد عرفی و حرفه‌ای تبیین نمایند.

 ب: قصد و نیت واقعی طرفین را از طریق بررسی ارتباطات پیشین، شرایط اجتماعی و تاریخی استخراج کنند.

 ج: میان تعارضات قراردادی، تفسیر منصفانه و متعادل ارائه دهند که منافع طرفین را به‌طور عادلانه لحاظ کند.

6- چالش‌ها و محدودیت‌های هرمنوتیک در تفسیر قراردادها

استفاده از هرمنوتیک با چالش‌هایی نیز مواجه است:

• نسبی‌گرایی تفسیر: فقدان معیارهای ثابت ممکن است موجب چندگانگی تفاسیر شود. 

• ابهام در قصد واقعی: در مواردی، قصد واقعی طرفین قابل شناسایی نیست و مفسر ناچار به حدس و گمان می‌شود.

• تعادل با امنیت حقوقی: تفسیر باید به‌گونه‌ای باشد که امنیت و پیش‌بینی‌پذیری قراردادها حفظ شود.

7- مطالعات تطبیقی

در فقه اسلامی، اصولی همچون "اصالة الصحه" و "قصد مشترک" با مفاهیم هرمنوتیکی نزدیکی دارند. همچنین، در اسناد بین‌المللی مانند اصول UNIDROIT و اصول قراردادهای اروپا، تأکید بر نیت واقعی و انصاف بیان‌گر کاربرد هرمنوتیک در حقوق معاصر است.

نتیجه‌گیری

علم هرمنوتیک، به‌عنوان دانش تفسیر متون، در فهم و تفسیر قراردادها جایگاهی حیاتی دارد. با بهره‌گیری از اصول و روش‌های هرمنوتیکی، حقوقدانان قادر خواهند بود اراده واقعی طرفین را به‌دقت بازشناسی و تضمین عدالت تفسیری را فراهم کنند. بااین‌حال، به‌کارگیری هرمنوتیک، نیازمند توازن میان تفسیر منعطف و حفظ امنیت حقوقی است تا عدالت و اطمینان قراردادی توأمان محقق گردد.

منابع: 

1- سیمایی صراف، حسین.، تقریرات درس اصول فقه دوره کارشناسی ارشد حقوق خصوصی نیمسال اول 1402-1401، دانشگاه شهید بهشتی.

2- واعظی، احمد.، 1399، هرمنوتیک حقوقی، مؤسسه بوستان کتاب.

3- واعظی، احمد.، 1393، درآمدی بر هرمنوتیک، سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.

فرید پزشکان