در نظام سلامت، کادر درمان اعم از پرستاران، تکنسین‌ها و سایر اعضای تیم درمانی، نقشی محوری در ارائه خدمات به بیماران ایفا می‌کنند. حساسیت بالای وظایف این گروه به گونه‌ای است که هرگونه خطا یا سهل‌انگاری آن‌ها می‌تواند تبعات جبران‌ناپذیری برای سلامت و جان بیماران به دنبال داشته باشد. از این رو، بررسی مسئولیت قانونی کادر درمان در مواجهه با خطاهای پزشکی، نه تنها برای حفاظت از حقوق بیماران، بلکه برای ارتقای کیفیت خدمات درمانی و تقویت اعتماد عمومی به نظام سلامت، از اهمیت به‌سزایی برخوردار است.
1. مبانی قانونی مسئولیت کادر درمان
1-1. مسئولیت مدنی:
مسئولیت مدنی به معنای التزام شخص به جبران خسارت وارده به دیگری در نتیجه عمل یا ترک فعل اوست. در حوزه پزشکی، این مسئولیت زمانی متوجه کادر درمان می‌شود که خطا یا سهل‌انگاری آن‌ها به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم به بیمار آسیب برساند. بر اساس ماده 1 قانون مسئولیت مدنی ایران (مصوب 1339)، «هر کس که بدون مجوز قانونی، به عمد یا در نتیجه بی‌احتیاطی به جان، سلامتی یا هر حق قانونی دیگری افراد، لطمه‌ای وارد نماید که موجب ضرر مادی یا معنوی دیگری شود، ملزم به جبران خسارت ناشی از عمل خود می‌باشد».
به‌عنوان مثال، فرض کنید پرستاری به دلیل عدم دقت در بررسی نسخه پزشکی، دارویی را به اشتباه به بیمار تزریق کند و این امر منجر به عوارض جسمانی یا روانی برای بیمار شود. در این حالت، بیمار یا نماینده قانونی او می‌تواند با طرح دعوای مسئولیت مدنی، جبران خسارت مادی و معنوی را مطالبه کند. اثبات رابطه سببیت میان خطای پرستار و آسیب وارده، شرط اصلی تحقق مسئولیت مدنی است.
1-2. مسئولیت کیفری:
مسئولیت کیفری زمانی مطرح می‌شود که عمل کادر درمان از حد یک خطای ساده فراتر رود و به‌عنوان جرم شناخته شود. در حقوق کیفری ایران، خطاهای پزشکی که به صدمات شدید یا فوت بیمار منجر شوند، ممکن است تحت عناوین مجرمانه‌ای نظیر قتل غیرعمد یا صدمه بدنی غیرعمدی مورد پیگرد قرار گیرند. بر اساس ماده 616 قانون مجازات اسلامی (تعزیرات و مجازات‌های بازدارنده، مصوب 1375)، اگر قتل غیرعمد ناشی از بی‌احتیاطی، بی‌مبالاتی یا عدم رعایت نظامات باشد، مرتکب به حبس از یک تا سه سال و پرداخت دیه در صورت مطالبه از ناحیه اولیای دم محکوم می‌شود، مگر اینکه خطا محض و غیرقابل اجتناب باشد. برای نمونه، اگر تکنسینی در تنظیم نادرست دستگاه اکسیژن بیمارستانی مرتکب اشتباه شود و این خطا به فوت بیمار منجر گردد، ممکن است مسئولیت کیفری او مطرح شود. در چنین مواردی، دادگاه با بررسی میزان تقصیر، شرایط وقوع جرم و وجود یا فقدان سوء نیت، رأی مقتضی صادر خواهد کرد.
2. تمایز بین تقصیر، خطا و حادثه
درک دقیق مفاهیم تقصیر، خطا و حادثه در تحلیل مسئولیت کادر درمان، از منظر حقوقی ضروری است:
تقصیر: به معنای تخطی از استانداردهای حرفه‌ای و موازین فنی پذیرفته‌شده در حوزه درمان است. تقصیر ممکن است به صورت عمدی (مثل بی‌توجهی آگاهانه) یا غیرعمدی (ناشی از سهل‌انگاری) رخ دهد. در نظام حقوقی ایران، مسئولیت کادر درمان عمدتاً بر پایه تقصیر بنا شده است؛ یعنی بدون احراز تقصیر، مسئولیت قانونی منتفی است.
خطا: به اشتباهات انسانی یا فنی اشاره دارد که لزوماً به معنای تقصیر نیست. برای مثال، محاسبه اشتباه دوز دارو به دلیل فشار کاری زیاد، یک خطاست، اما اگر این اشتباه در شرایطی رخ دهد که رعایت استانداردهای حرفه‌ای ممکن نبوده، تقصیر تلقی نمی‌شود.
حادثه: به عوارض یا رخدادهای ناخواسته‌ای گفته می‌شود که حتی با رعایت کامل اصول حرفه‌ای نیز قابل پیشگیری نیستند. به‌عنوان مثال، واکنش آلرژیک نادر و غیرقابل پیش‌بینی بیمار به دارویی استاندارد، یک حادثه است و مسئولیت قانونی به دنبال ندارد.
این تمایز در اعمال حقوقی، از آن جهت حائز اهمیت است که اثبات تقصیر، پایه و اساس تحمیل مسئولیت مدنی یا کیفری به کادر درمان محسوب می‌شود.
3. نقش برائت در مسئولیت کادر درمان
اخذ برائت فرآیندی است که طی آن، کادر درمان با اطلاع‌رسانی کامل به بیمار یا ولی قانونی او درباره خطرات احتمالی یک اقدام درمانی، رضایت آن‌ها را جلب می‌کنند و بدین ترتیب، از خود در برابر مسئولیت ناشی از عوارض احتمالی سلب مسئولیت می‌کنند. بر اساس ماده 495 قانون مجازات اسلامی (مصوب 1392)، پزشک یا کادر درمان در صورتی که با رعایت موازین فنی و اخذ برائت عمل کند، در قبال عوارض احتمالی ضامن نیست، مگر آنکه مرتکب تقصیر شود یا به صراحت تضمین نتیجه داده باشد. به‌عنوان مثال، اگر تکنسینی پیش از انجام یک روش تشخیصی، بیمار را از عوارض احتمالی آگاه کند و رضایت او را اخذ نماید، در صورت بروز عارضه‌ای غیرقابل پیش‌بینی، مسئولیتی متوجه او نخواهد بود. با این حال، باید تأکید کرد که برائت، سپری در برابر تقصیر نیست؛ اگر کادر درمان در اجرای وظایف خود از استانداردهای حرفه‌ای تخطی کند، حتی با وجود برائت، مسئولیت مدنی یا کیفری او پابرجاست.
4. نمونه‌های کاربردی از خطاهای پزشکی
برای تبیین بهتر موضوع، دو نمونه فرضی بررسی می‌شود:
تزریق اشتباه دارو:
پرستاری به دلیل عدم بررسی دقیق برچسب دارو، ماده‌ای با دوز نامناسب به بیمار تزریق می‌کند که منجر به ایست قلبی او می‌شود. در اینجا، تقصیر پرستار به دلیل نقض استانداردهای حرفه‌ای محرز است و مسئولیت مدنی (جبران خسارت) و کیفری (قتل غیرعمد) قابل طرح خواهد بود.
خطا در استفاده از تجهیزات:
تکنسینی به دلیل عدم تنظیم صحیح دستگاه رادیولوژی، بیمار را در معرض اشعه بیش از حد قرار می‌دهد که به مشکلات سلامتی بلندمدت منجر می‌شود. این خطا می‌تواند مسئولیت مدنی و در صورت شدت آسیب، مسئولیت کیفری را به دنبال داشته باشد.
این نمونه‌ها، نشان‌دهنده ضرورت دقت، آموزش مداوم و رعایت موازین فنی در فعالیت‌های کادر درمان است.
نتیجه‌گیری
مسئولیت کادر درمان در خطاهای پزشکی، موضوعی چندوجهی است که در نظام حقوقی ایران بر پایه تقصیر استوار شده است. پرستاران، تکنسین‌ها و سایر اعضای تیم درمانی، در صورت تخطی از استانداردهای حرفه‌ای، ممکن است با مسئولیت مدنی (جبران خسارت) یا کیفری (مجازات و دیه) مواجه شوند. اخذ برائت، رعایت موازین فنی و مستندسازی دقیق اقدامات درمانی، ابزارهایی مؤثر برای پیشگیری از تحمیل مسئولیت قانونی به کادر درمان هستند.
امین سیفی
امین سیفی
22 خرداد 1404