جنبه‌های حقوقی صنایع بالادستی نفت و گاز
مقدمه
صنایع بالادستی نفت و گاز و صنایع پایین‌دستی دو بخش عمده و مهم صنعت نفت و گاز محسوب می‌شوند. صنایع بالادستی شامل اکتشاف، توسعه و تولید نفت و گاز طبیعی می‌شود و صنایع پایین‌دستی به فرآوری، توزیع و فروش نفت و گاز اختصاص دارد. در این سطور بناست تا به گونه‌ای مختصر صنایع بالادستی و پیچیدگی‌های این بخش صنعت نفت و گاز که از پیچیدگی‌ها و جنبه‌های مختلفی از حیث حقوقی برخوردار هستند، شرح و بسط داده شوند.
گفتار اول تعریف و توضیح صنایع بالادستی
صنایع بالادستی نفت و گاز، اولین و مهم‌ترین مرحله در زنجیره ارزش این صنعت به شمار می‌رود. این صنایع، مسوولیت جستجو، اکتشاف، استخراج و تولید اولیه نفت و گاز را بر عهده دارند. به عبارت ساده‌تر، هر فعالیتی که قبل از ورود نفت و گاز به پالایشگاه انجام شود، در حوزه صنایع بالادستی قرار می‌گیرد. صنایع بالادستی شامل تمامی فعالیت‌هایی است که منجر به کشف، استخراج و آماده‌سازی نفت و گاز برای مراحل بعدی می‌شود. این فعالیت‌ها شامل موارد زیر است:
۱- اکتشاف: جستجو و شناسایی مناطق دارای پتانسیل نفت و گاز با بهره‌گیری از روش‌های زمین‌شناسی، ژئو‌فیزیک و حفاری اکتشافی.
۲- حفاری نفت و گاز: حفر چاه‌های نفت و گاز برای دسترسی به مخازن زیر‌زمینی و استخراج سیال.
۳- تولید نفت و گاز: استخراج نفت و گاز از چاه‌ها و جدا‌سازی اولیه آن‌ها از آب، گاز و سایر نا‌خالصی‌ها.
۴- توسعه میدان‌های نفت و گاز: برنامه‌ریزی و اجرای فعالیت‌های لازم برای افزایش تولید از یک میدان نفتی یا گازی.
۵-انتقال نفت و گاز: انتقال نفت و گاز از میدان‌های تولیدی به پالایشگاه‌ها یا مراکز پردازش.
گفتار دوم قراردادهای بالادستی نفت و گاز
قراردادهای بالادستی نفت و گاز از جمله مهم‌ترین قراردادهای اقتصادی محسوب می‌شوند که در حوزه انرژی به ویژه در کشور‌های نفت‌خیز و میان این قبیل کشور‌ها و همه فعالین این بخش، منعقد می‌شوند. این قرارداد‌ها به فعالیت‌هایی گفته می‌شود که برای اکتشاف، استخراج و توسعه منابع نفت و گاز صورت می‌گیرد. از آنجایی که این منابع از ارزش اقتصادی بسیار بالایی برخوردار هستند، قراردادهای مربوط به آن‌ها نیز از پیچیدگی خاصی برخوردار بوده و شامل مفاد حقوقی، فنی، اقتصادی و مالی متعددی هستند.
فعالیت‌های بالادستی نفت و گاز اغلب از طریق قراردادهای پیچیده‌ای بین شرکت‌های مختلف، از جمله شرکت‌های دولتی، شرکت‌های چند ملیتی و پیمانکاران انجام می‌شود.
گفتار سوم مسائل بین‌المللی صنایع بالادستی نفت و گاز
فعالیت‌های بالادستی نفت و گاز که در مناطق فرا‌ساحلی یا در چندین کشور انجام می‌شود، ممکن است مسائل حقوقی بین‌المللی پیچیده‌ای را ایجاد کند مانند قوانین مربوط به دریای آزاد و معاهدات بین‌المللی مربوط به محیط زیست. موضوعات و مسائل حقوقی کلیدی در صنایع بالادستی نفت و گاز به شرح زیر است:
۱- حقوق مالکیت: این حقوق مالکیت شامل مالکیت ذخایر زیر‌زمینی، حق اکتشاف و توسعه این ذخایر و حق تولید نفت و گاز طبیعی می‌شود.
۲- قرارداد‌ها: این قرارداد‌ها شامل قراردادهای بین دولت‌ها و شرکت‌های نفتی، قراردادهای بین شرکت‌های نفتی و پیمانکاران و قراردادهای بین شرکا در پروژه‌های مشترک می‌شود.
۳- مقررات: این دسته از مقررات شامل مقررات مربوط به ایمنی، محیط زیست، مالیات و کار می‌شود.
۴- مسائل زیست محیطی: مسائل زیست محیطی شامل آلودگی هوا و آب، ریزش نفت و اثرات تغییرات آب و هوایی می‌شود.
۵- مسائل مربوط به جوامع: این گروه از مسائل شامل تأثیر فعالیت‌های بالادستی نفت و گاز بر جوامع محلی و حقوق آن‌ها می‌شود.
گفتار چهارم منابع حقوقی صنایع بالادستی نفت و گاز
منابعی برای مطالعه و بررسی بهتر و بیشتر صنایع بالادستی و حقوق حاکم بر آن بیان شده‌اند. این منابع عبارتند از:
۱- قانون ملی: قوانین ملی هر کشور چارچوب حقوقی اصلی را برای فعالیت‌های بالادستی نفت و گاز در آن کشور فراهم می‌کند.
۲- قوانین بین‌المللی: تعدادی از معاهدات و اصول بین‌المللی وجود دارد که بر فعالیت‌های بالادستی نفت و گاز اعمال می‌شود از جمله کنوانسیون ملل متحد در مورد حقوق دریا (UNCLOS) و اصول ریو.
۳- رویه قضایی: تصمیمات و احکام دادگاه‌ها در سطوح ملی و بین‌المللی می‌توانند رویه حقوقی مهمی را برای صنایع بالادستی نفت و گاز ایجاد کنند.
گفتار پنجم اهمیت حقوقی صنایع بالادستی نفت و گاز
صنایع بالادستی نقش بسیار مهم و به سزایی در تأمین انرژی جهان ایفا می‌کنند. درک عمیق از جنبه‌های حقوقی صنایع بالادستی نفت و گاز برای شرکت‌ها، دولت‌ها و سایر ذی‌نفعان ضروری است. این امر به آن‌ها کمک می‌کند تا از خطرات حقوقی بالقوه بکاهند، انطباق با قوانین و مقررات را تضمین کنند و به طور موثر با چالش‌ها و فرصت‌های حقوقی و غیر حقوقی متعددی که در این زمینه پیچیده وجود دارد، برخورد کنند. برخی از دلایل اهمیت این صنایع عبارتند از:
۱- تأمین مواد اولیه: نفت و گاز استخراج شده در صنایع بالادستی، مواد اولیه بسیاری از صنایع دیگر مانند پتروشیمی، تولید برق و حمل و نقل را تأمین می‌کند.
۲- ایجاد اشتغال: صنایع بالادستی به طور مستقیم و غیر مستقیم برای تعداد زیادی از افراد ایجاد اشتغال می‌کند.
۳- توسعه اقتصادی: سرمایه‌گذاری در صنایع بالادستی می‌تواند به توسعه اقتصادی یک کشور کمک کند.
۴- تأمین امنیت انرژی: کشف و تولید منابع داخلی نفت و گاز، امنیت انرژی یک کشور را افزایش می‌دهد.
نتیجه‌گیری:
صنایع بالادستی به عنوان اولین زنجیره در صنعت نفت و گاز هستند که به امر کاوش و اکتشاف، استخراج و در نهایت تولید نفت و گاز می‌پردازند. بنا‌بر‌این، قراردادهای این بخش از صنعت نفت و گاز برای اکتشاف، استخراج و توسعه منابع نفتی و گازی با همه مفاد حقوقی، فنی، اقتصادی و مالی متعددی که دارند، منعقد می‌شوند. برای شناخت بیشتر جنبه‌های مختلف حقوقی این صنایع، موضوعاتی از قبیل حقوق مالکیت، قراردادهای بالادستی نفت و گاز، مقررات مربوط به این حوزه، مسائل زیست محیطی و مسائل مربوط به جوامع وجود دارند که باید به دقت مورد بررسی و مطالعه قرار گیرند. علاوه بر این موضوعات مهم، قوانین ملی و بین‌المللی و رویه قضائی نیز به درک بیشتر از مسائل حقوقی این بخش از صنعت کمک موثر و مفیدی خواهد کرد چراکه در بهبود تامین مواد اولیه، ایجاد اشتغال، توسعه اقتصادی و تامین امنیت حوزه انرژی هر کشور تاثیر مثبت و موثری خواهند گذاشت.
مهناز حسینپور
مهناز حسینپور
01 مهر 1403