مقدمه:

قراردادهای BOO (Build-Own-Operate) به عنوان یکی از مدل‌های رایج مشارکت عمومی-خصوصی (PPP) در سراسر جهان شناخته می‌شوند. در این نوع قرارداد، بخش خصوصی متعهد به طراحی، ساخت، تأمین مالی و بهره‌برداری از یک پروژه زیربنایی برای مدت زمان معین می‌شود و در ازای آن، مجاز به دریافت درآمد از طریق ارائه خدمات یا فروش محصولات مرتبط با آن پروژه است. 

ملاحظات کلیدی:

* تعهدات بخش خصوصی: بخش خصوصی موظف است که پروژه را با کیفیت بالا و مطابق با استانداردهای فنی و الزامات قانونی و نظارتی تعیین شده توسط کارفرما (بخش عمومی) احداث نماید. همچنین، باید به مدت زمان مشخصی از پروژه بهره‌برداری کرده و در این مدت، تعهدات مربوط به نگهداری، تعمیرات و ارائه خدمات را به نحو احسن انجام دهد.

* انتقال مالکیت: مالکیت پروژه پس از اتمام ساخت به طور کامل به بخش خصوصی منتقل می‌شود. این موضوع به منزله اعطای حق مالکانه کامل به بخش خصوصی بر پروژه و دارایی‌های مرتبط با آن است.

* منابع مالی: بخش خصوصی موظف به تأمین مالی کامل پروژه است. این امر می‌تواند از طریق منابع مالی خود، اخذ وام از بانک‌ها یا سایر مؤسسات اعتباری و یا ترکیبی از هر دو انجام شود.

* مدت قرارداد: مدت زمان قرارداد BOO از پیش تعیین شده و در متن قرارداد قید می‌شود. این مدت زمان باید به گونه‌ای باشد که بخش خصوصی فرصت کافی برای بازگشت سرمایه خود و کسب سود منطقی را داشته باشد.

* تقسیم ریسک: در قراردادهای BOO، ریسک‌های مربوط به طراحی، ساخت، تأمین مالی و بهره‌برداری از پروژه تا حد زیادی به بخش خصوصی منتقل می‌شود. با این حال، برخی از ریسک‌ها مانند ریسک‌های سیاسی، قانونی و regulatory ممکن است همچنان بر عهده بخش عمومی باقی بماند.

* مکانسیم‌های پرداخت: بخش خصوصی در ازای سرمایه‌گذاری و ارائه خدمات خود، از طریق روش‌های مختلفی مانند فروش محصولات یا خدمات پروژه، دریافت عوارض، یارانه یا سایر مشوق‌ها از سوی دولت یا کاربران، سود خود را کسب می‌کند.

مزایای قراردادهای BOO:

* جذب سرمایه‌گذاری بخش خصوصی: این نوع قراردادها راهکاری برای جذب سرمایه‌گذاری بخش خصوصی در پروژه‌های زیربنایی است که دولت با کمبود منابع مالی مواجه است.

* انتقال ریسک: ریسک‌های مربوط به پروژه تا حد زیادی به بخش خصوصی منتقل می‌شود و این امر می‌تواند انگیزه دولت را برای ورود به پروژه‌های جدید افزایش دهد.

* افزایش کارایی: بخش خصوصی به دلیل انگیزه‌های اقتصادی ذاتی، تمایل به افزایش کارایی و بهره‌وری در پروژه دارد.

* دسترسی به فناوری‌های جدید: بخش خصوصی می‌تواند از جدیدترین فناوری‌ها در ساخت و بهره‌برداری از پروژه استفاده کند.

* تکمیل سریع‌تر پروژه‌ها: به دلیل تمرکز و تعهد بیشتر بخش خصوصی، احتمال تکمیل پروژه‌ها در موعد مقرر و با کیفیت بالا افزایش می‌یابد.

معایب قراردادهای BOO:

* هزینه‌های بالا: در برخی موارد، هزینه‌های احداث و بهره‌برداری توسط بخش خصوصی می‌تواند بیشتر از بخش عمومی باشد.

* کاهش کنترل دولت: با واگذاری مالکیت و بهره‌برداری از پروژه به بخش خصوصی، تا حدودی از کنترل دولت بر آن کاسته می‌شود.

* خطرات واگذاری انحصاری: در صورتی که بخش خصوصی به طور انحصاری مسوول بهره‌برداری از پروژه باشد، ممکن است تمایلی به ارائه خدمات با کیفیت و قیمت مناسب به مصرف‌کنندگان نداشته باشد.

* پیچیدگی‌های حقوقی و قانونی: تنظیم قراردادهای BOO نیازمند تخصص و دانش کافی در زمینه حقوقی و فنی است.

موارد کاربرد:

* پروژه‌های زیربنایی: مانند نیروگاه‌ها، آب و فاضلاب، حمل و نقل، مخابرات

* تأسیسات عمومی: مانند بیمارستان‌ها، مدارس، مراکز ورزشی

* فضاهای تفریحی: مانند پارک‌ها، استخرها، شهربازی‌ها

نقش دولت:

* تعیین سیاست‌ها و اولویت‌ها: دولت باید سیاست‌ها و اولویت‌های خود را در زمینه اجرای پروژه‌های زیربنایی به طور شفاف مشخص کند.

* انتخاب بخش خصوصی واجد شرایط: از طریق برگزاری مناقصه یا سایر روش‌های قانونی، بخش خصوصی واجد شرایط برای اجرای پروژه را انتخاب کند.

* نظارت بر عملکرد بخش خصوصی: بر عملکرد بخش خصوصی در طول دوره قرارداد، نظارت مستمر داشته باشد و در صورت بروز تخلف، اقدامات لازم را انجام دهد.

* حمایت از بخش خصوصی: در صورت نیاز، از بخش خصوصی در اجرای پروژه حمایت کند و تسهیلات لازم را در اختیار آن قرار دهد.

* حل و فصل اختلافات: در صورت بروز اختلاف بین طرفین قرارداد، به عنوان مرجع ذی‌صلاح برای حل‌و‌فصل آن اقدام نماید.

* تثبیت تعهدات بلندمدت: دولت باید با ایجاد قوانین و مقررات شفاف و پایدار، تعهدات بلندمدت خود را به بخش خصوصی در قبال قرارداد BOO تثبیت کند تا انگیزه لازم برای سرمایه‌گذاری در این نوع پروژه‌ها فراهم شود.

* مدیریت ریسک: دولت باید ریسک‌های مرتبط با قرارداد BOO را به طور دقیق شناسایی و ارزیابی کند و تدابیر لازم را برای مدیریت این ریسک‌ها اتخاذ نماید.

* ظرفیت‌سازی: دولت باید با ارتقای ظرفیت‌های داخلی خود در زمینه‌های حقوقی، فنی و مالی، زمینه را برای اجرای موفق قراردادهای BOO فراهم کند.

ملاحظات حقوقی و قراردادی:

* تنظیم قراردادهای BOO نیازمند تخصص و دانش کافی در زمینه حقوقی و فنی است. این قراردادها باید به گونه‌ای تنظیم شوند که حقوق و تعهدات طرفین به طور شفاف و دقیق مشخص شود و از بروز اختلافات احتمالی در آینده جلوگیری گردد.

* برخی از موارد مهمی که باید در قراردادهای BOO به آن‌ها توجه شود عبارتند از:

    * شرح دقیق پروژه و مشخصات فنی آن

    * نحوه تأمین مالی پروژه

    * مدت زمان قرارداد و شرایط تمدید آن

    * تعهدات مربوط به طراحی، ساخت، بهره‌برداری و نگهداری از پروژه

    * نحوه تقسیم ریسک بین طرفین قرارداد

    * مکانسیم‌های پرداخت به بخش خصوصی

    * شرایط واگذاری پروژه به بخش عمومی پس از اتمام دوره قرارداد

    * حل و فصل اختلافات

موفقیت در اجرای قراردادهای BOO:

موفقیت در اجرای قراردادهای BOO نیازمند همکاری و تعهد هر دو بخش دولتی و خصوصی است. دولت باید با ایجاد فضای مناسب برای سرمایه‌گذاری و ارائه حمایت‌های لازم به بخش خصوصی، زمینه را برای مشارکت فعال این بخش در اجرای پروژه‌های زیربنایی فراهم کند. بخش خصوصی نیز باید با تعهد به مسوولیت‌های خود و ارائه خدمات با کیفیت، اعتماد دولت و مردم را جلب نماید.

نتیجه‌گیری:

قراردادهای BOO می‌توانند ابزار مؤثری برای جذب سرمایه‌گذاری بخش خصوصی در پروژه‌های زیربنایی باشند و به نفع دولت و جامعه عمل کنند. با مدیریت صحیح و برنامه‌ریزی دقیق، می‌توان از مزایای این نوع قراردادها بهره‌مند شد و چالش‌های پیش روی آن را به حداقل رساند.

فریده امینی آهی دشتی